عمو استيو٬ نرو...

در اين كه استيو جابز آدم بسيار بزرگ و تأثيرگذاري بود٬ ترديدي نيست. اصلا فرض را بر اين مي‌گيريم كه تمامي تعاريفي كه ديگران از او كرده‌اند تمام و كمال درست است. (گو اين‌كه به رغم سرمايه‌ي بالايش٬ به خلاف دوستش گيتس٬ در فعاليت‌هاي بشردوستانه دست زيادي نداشت و كساني هم كه با او از نزديك كار كرده بودند٬ شخصيتش را دمدمي‌مزاج و كار با او را دشوار توصيف كرده بودند.) اما ما همه‌ي آن تمجيدها و آفرين‌ها را مي‌پذيريم و بحثي درش نمي‌آوريم. اما نكته‌اي كه مي‌خواهم بگويم٬ چيز ديگري‌ست. بحث بر سر جوگيري ماست.

با يك حساب سرانگشتي٬ حدود نيمي از دوستان فيس‌بوكي مرا غير ايراني‌ها تشكيل مي‌دهند. از صبح كه خبر درگذشت استيو جابز منتشر شد٬ من بارها و بارها صفحات فيس‌بوكم را بالا و پايين رفتم و شاهد اين نكته بوده‌ام كه به جز يكي-دو مورد٬ تمام كساني كه شروع به خبرپراكني و مرثيه‌سرايي درباره‌ي جابز و مرگ او كرده‌اند٬ از دوستان ايراني من هستند. سوال اين‌جاست كه آيا مردم كشورهاي ديگر دنيا اين خبر را نشنيده‌اند و يا جابز را نمي‌شناخته‌اند؟ به نظر من جواب اين سوال را تنها در دو نقطه مي‌توان جستجو كرد. اولي‌‌ش روحيه‌ي فردپرستي ماست كه بسيار علاقمنديم آدم‌هاي بزرگ را هي بالا و بالاتر (از آن‌چه هستند) ببريم و انگار با اين بالا بردن‌ها خودمان هم تخليه‌ي رواني مي‌شويم. اصلا اصرار عجيبي داريم بر اين كه از آدم‌ها بت بسازيم و حتي اگر خودشان هم راضي نباشند٬ بهشان بقبولانيم كه بالاتر از آن چيزي هستند كه فكر مي‌كنند.

(نمي‌دانم يادتان مي‌آيد يا نه كه همين دو سال پيش كجا سر و صدايي درآمد كه قرار است روز تولد مهندس موسوي جشن تولد بگيرند و اين حرف‌ها كه البته خود مهندس ماجرا را در نطفه مهار كرد و نگذاشت اين قبيل فردپرستي‌ها و ديكتاتورسازي‌ها جايي براي خود باز كند. البته عكس اين داستان‌ هم صادق است كه وقتي به شير مرده مي‌رسيم٬ آن‌قدر بهش لگد مي‌زنيم كه ديگر چيزي ازش باقي نماند. نمونه‌هايش هم كم نيست. در مملكتي كه با اختلاس نمي‌دانم چند هزار ميلياردي هم كك كسي نمي‌گزد و مدارك دانشگاهي همين‌طور كيلو كيلو بين علاقمندان خيرات مي‌شود٬ يكهو بخت يك كردان نامي نمي‌خواند و دستش رو مي‌شود. آن وقت همه‌مان تيز مي‌كنيم تا آن‌‌جا كه بشود بي‌آبروترش كنيم و ديگر چيزي ازش باقي نگذاريم. انگار همين يكي است و باقي همه پيغمبرند. پرت نشويم از حرفم.)

خلاصه نكته‌ي اول اين كه انگار روح استبداد‌زده‌ي ما نمي‌گذارد از چنبره‌ي آدم‌ها بيرون بياييم و دست از تعريف و تمجيد يا هجو و تخريب برداريم. دوست داريم هميشه كسي باشد دم دستمان كه بالا و بالاتر ببريمش يا پايين بكشيم و لگدمالش كنيم. در سياست هم همين‌گونه هستيم. اصلا دوست داريم با نام‌ها و آدم‌ها ور برويم. عشق مي‌كنيم. در تمام اين سال‌هايي كه در سوييس زندگي كرده‌ام٬ و پيش از آن‌كه سوئد بودم٬ حتي يك بار نام رهبران و دولتمردان اين كشورها را جايي از زبان كسي –از جمله شهروندان اين كشورها- نشنيدم و اصلا انگار مهم نبود براي مردمانشان كه چه كسي آن بالاست و نامش چيست. آن‌ها نگاهشان به مجموعه‌ي ساختار مديريتي كشور بود و نه فرد فرد آدم‌ها. درست نقطه‌ي مقابل ما كه حتي تا سطح مديران كل هم براي خودشان خدايي مي‌كنند و نامشان برو دارد. سطوح بالاتر كه ديگر بماند. اگر هر روز نام چند تا كله‌گنده را در صدا و سيما نگويند و قيافه‌شان را به ياد مردم نياورند٬ انگار روزشان شب نمي‌شود.

نكته‌ي دوم هم به نظرم روحيه‌ي مرده‌پرستي ماست كه تا كسي اشهدش را مي‌گويد و سرش را زمين مي‌گذارد٬ يكهو محسناتش به ياد همه مي‌آيد٬ مرثيه سرايي‌ها شروع مي‌شود و ديگر نكات خوب و مثبت است كه –راست يا دروغ- از همه جا به او چسبانده مي‌شود. امروز در لابه‌لاي آگهي‌هاي تسليت و مراسم ترحيم و بوي گلاب٬ دوستاني هم شروع كرده بودند به نقل محاسن شخصيتي مرحوم جابز و خاطراتي از شيوه‌هاي مديريتي‌اش. لابد بايد از فردا منتظر جملات قصار و خاطرات دلنشين و رفتارهاي آموزنده‌اي هم باشيم كه در كنار دكتر شريعتي و مرحوم حسابي و كوروش كبير و شاملو به استيو جابز٬ مدير فقيد شركت اپل هم چسبانده مي‌شود.

7-8 ماه پيش كه بيژن پاكزاد درگذشت و يكهو تمام دوستان ما در شبكه‌هاي اجتماعي سياه‌پوش شدند و عكس‌هاي پروفايل خود را عوض كردند و مدام RIP براي ايشان فرستادند٬ خواستم يادداشتي بنويسم و بپرسم آيا واقعا نيازي به اين همه اغراق وجود دارد يا نه. بپرسم كه آخر من٬ من نوعي٬ چه آشنايي و صنمي با پاكزاد داشته‌ام و چه خيري از او به من رسيده بود كه حالا بخواهم برايش عزاداري كنم. جز اين‌كه يك ايراني‌اي بود كه در حيطه‌ي كاري خود صاحب اسم و رسمي شده بود و امثال اين آدم‌ها هم در دنيا كم نيستند. خواستم بنويسم اين‌ها را٬ اما پروا كردم كه همه بريزند سرم كه وطن‌فروش هستم و قدر مفاخر ملي كشورمان را نمي‌دانم و چه و چه. حالا انگار اين‌همه بلايي كه دارد سر كشورمان مي‌آيد و سرمايه‌هاي آن به فنا مي‌رود و خروار خروار طلاي بي صاحبش مي‌رود تركيه و مفت و مجاني نصيب ترك‌ها مي‌شود و آن طرف گونه‌ي كمياب خرس ايراني‌اش با دو بچه‌اش كشته مي‌شود و هزار خبر تأثربار ديگر٬ هيچ‌كدام اهميتي ندارد٬ فقط مانده همين كه نام بيژن پاكزاد روي زمين نماند. آن موقع پروا كردم و با خودم گفتم شايد من نمي‌فهمم. شايد وطن‌پرستي واقعي اين است كه من هم براي ايشان اين‌جا و آن‌جا RIP بفرستم و عكس پروفايلم را عوض كنم و با اين‌كه واقعا نمي‌دانم ايشان در زندگي‌اش چه غلطي كرده كه رنجي از رنج‌هاي آحاد بشر را كم كند يا فايده‌اش به هموطنان خودش رسيده باشد٬ سنگش را به سينه بزنم. آن زمان چنين فكري كردم. اما امروز كه در صفحه‌ي فيس‌بوكم بالا و پايين رفتم و ديدم باز هم غير از همين دوستان ايراني‌ام و يكي-دو مورد ديگر –كه از قضا آن‌ها هم از كشورهاي استبدادزده‌اي بوده‌اند- هيچ‌كس RIP نداده و عكس پروفايلش را عوض نكرده و ناله و شيون سر نداده٬ دوباره فكرم رفت آن‌جا كه شايد واقعا خصلت ماست كه دوست داريم به آدم‌ها٬ به نام‌ها بچسبيم و آن‌ها را بالا و بالاتر ببريم. آخر بابا جان٬ اين كه ديگر بيژن پاكزاد نيست. اين‌جا ديگر اگر قرار است كسي عرق ملي‌اش گل كند٬ آمريكايي‌ها هستند٬ نه ما. آخر چرا اين‌قدر جوگيريم ما.

صفحه‌ي اول سايت اپل تصويري از جابز را گذاشته است٬ با تاريخ تولد و درگذشتش. بي هيچ حرف اضافه‌اي. بعد كليك كه مي‌كني و وارد مي‌شوي٬ در يك پاراگراف موجز و مختصر خبر درگذشت او را همراه با ابراز تأسفي بيان كرده است. حالا دوستان ما كم مانده است سر در خانه‌شان را هم پارچه‌ي سياه بزنند و بنويسند درگذشت جوان ناكام٬ مرحوم مغفور استيو جابز. بعضي‌ها هم گمانشان اين است كه اگر او را با نام كوچكش صدا بزنند٬ نشان از صميميت بيشترشان با او دارد. باور نمي‌كنيد٬ ولي يكي از دوستانم٬ انگار عزيزش را از دست داده است٬ نوشته بود:

Oh, Steve… don’t go… please…

كه با خودم فكر كردم اين‌طور كه او با استيو نزديك بوده و عزادار شده است٬ بايد در اولين فرصت با چند نفر از دوستان دسته‌گلي چيزي بگيريم و برويم خانه‌اش براي تسليت و سرسلامت‌باد.

يكي هم نيست به اين‌ها بگويد اگر اوباما و بيل گيتس و ديگران براي درگذشت جابز پيامي دادند٬ احتمالا يا به مناسبت آشنايي و دوستي‌اي بود كه با او داشتند٬ يا اين‌كه موقعيت اجتماعي و سياسي‌شان طلب مي‌كرد از كنار وقايع اين‌چنيني بي‌تفاوت نگذرند. حالا ما چه؟ پدرمان بود؟ عمومان بود؟ معلم ابتدايي‌مان بود؟ افتخار ملي‌مان بود؟ كي‌مان بود؟

خدا آخر و عاقبت همه‌ي ما را ختم به خير كند.

پ.ن. در لابه‌لاي شلوغي‌هاي درگذشت جابز٬ چشمم خورد به خبر درگذشت دكتر مهرداد مشايخي٬ استاد جامعه‌شناسي دانشگاه جرج‌تاون كه البته دوستان عزادار از مرگ عمو استيو٬ فرصتي براي توجه به اين واقعه نداشتند. خدا رحمتش كند.